تهران – روز یکشنبه، ۱۴ اردیبهشت ماه، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران میزبان اولین اکران دانشجویی مستند “دین/داری؟” بود که با استقبال علاقه‌مندان همراه شد. پس از اکران مستند به همت بسیج دانشجویی، نشستی با حضور مرتضی روحانی (تهیه‌کننده)، شهاب اسفندیاری (کارگردان)، دکتر جبار رحمانی (دانشیار مردم‌شناسی) و دکتر محسن صبوریان (استادیار دانشکده علوم اجتماعی) برگزار شد.

بحث اصلی نشست پیرامون سوال محوری مستند، یعنی افول یا عدم افول دین‌داری در ایران، شکل گرفت. دکتر رحمانی ضمن اشاره به دو دسته پژوهشگران دین در ایران (روشنفکران و پژوهشگران علوم اجتماعی اسلامی)، انتقاد خود را نسبت به استفاده از “حدسیات شخصی” برخی کارشناسان در مستند ابراز کرد و بر اهمیت پژوهش‌های کیفی در تحلیل داده‌های دینداری تأکید نمود. وی با بیان اینکه “چالش ما بر سر دیتاهای کمی دین است”، داده‌های مستند را ضعیف ارزیابی کرد و تنها به پژوهش‌های آقای فراستخواه به عنوان نمونه‌ای از پژوهش‌های معتبر اشاره نمود. به اعتقاد دکتر رحمانی، سوال از سرنوشت دین در ایران، سوالی کیفی است و ریشه در دغدغه‌های غیرعلمی دارد.

شهاب اسفندیاری، کارگردان مستند، در پاسخ به این انتقادات، به تحقیقات یک ساله تیم سازنده مستند و مطالعه‌ی پیمایش‌ها و کتب مختلف اشاره کرد و از انتشار کتابی بر اساس این تحقیقات خبر داد. وی هدف مستند را ارائه‌ی پاسخ قطعی به سوال افول دینداری ندانست و به تنوع دیدگاه‌های کارشناسان اشاره کرد. اسفندیاری با اشاره به باور عمومی مبنی بر افول دینداری، به پیامدهای منفی این باور در کنش‌گری اجتماعی و سیاسی اشاره کرد و آن را عامل اتخاذ راهبردهای غلط و بروز سرخوردگی و رادیکالیسم در برخی جریانات سیاسی دانست.

مرتضی روحانی، تهیه‌کننده مستند، هدف “دین/داری؟” را نه ارائه‌ی پاسخ، بلکه بازخوانی پرسش وضعیت دینداری در ایران عنوان کرد. وی با بیان اینکه مستند درصدد نرمالایز کردن وضعیت موجود نیست، به بنیاد سیاسی این پرسش اشاره کرد و دو جریان تندرو مذهبی و سکولار را به عنوان دو قطب معتقد به کاهش دینداری در جامعه معرفی نمود که به مثابه “دو لبه قیچی برای جامعه ایران عمل می‌کنند”.
روحانی در ادامه سخنان خود، به بحران‌های موجود در تفسیر وضعیت دینداری توسط برخی از اصحاب علوم اجتماعی اشاره کرد و گفت: “یکی از بحران‌ها این است که در ارائه سنجه‌ها برای افول دین‌داری، از رویکرد علوم اجتماعی خود دست کشیده و به سراغ رویکرد الهیات و فلسفه می‌روند.” وی تأکید کرد که اصحاب علوم اجتماعی باید به قواعد و روش‌های علمی پایبند باشند و از ورود به سایر حوزه‌ها خودداری کنند.

دکتر محسن صبوریان، دیگر سخنران این نشست، با اشاره به نتایج پیمایش‌ها، افول دین‌داری در حوزه مناسکی را چندان مشهود ندانست و از تغییرات اندک در حوزه اعتقادی سخن گفت. وی با اشاره به پیمایش سال ۱۴۰۲، از شکست در برخی حوزه‌ها مانند سیاسی شدن دین و ابعاد پیامدی آن خبر داد و افزود: “اگر بگوییم دین کیفی و سنجش‌ناپذیر است، عملاً می‌گوییم که همه چیز دین است.”

دکتر صبوریان در خصوص اقبال به هیئت‌های مذهبی نیز گفت: “منطق اقبال به هیئت‌ها متفاوت است و نمی‌توان همه را با حب اهل‌بیت سنجید.” وی با اشاره به جذابیت برخی هیئت‌ها به دلایل دیگر، به دوگانه‌ی جنبه‌های مادی و معنوی در واقعیت جمعی ایرانیان اشاره کرد و افزود: “به نظر می‌رسد مصادره‌ای در کار است که برای نشان دادن عدم افول دینداری، به سراغ عزاداری‌ها برویم، در حالی که این امر در طول تاریخ وجود داشته است.” وی در پایان سخنان خود با استناد به پیمایش‌ها، افول قابل توجه در این حوزه را رد کرد.

در این نشست، به واکاوی ابعاد مختلف دینداری در ایران و نقد روش‌های پژوهش در این حوزه پرداخته شد و زمینه‌ای برای گفتگوهای بیشتر فراهم گردید.