تهران – به گزارش خبرنامه علوم اجتماعی ایران (جریان): همایش ملی “هوش مصنوعی؛ ارتباطات انسان-ماشین و آینده آن” با حضور جمع کثیری از اساتید، متخصصین، دانشجویان و علاقه‌مندان حوزه فناوری و علوم ارتباطات، روز شنبه ۳ خرداد ماه ۱۴۰۴ در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.

‌

سخنرانی افتتاحیه

دکتر مسعود کوثری، دبیر همایش، در سخنرانی افتتاحیه، بر نقش محوری فعالیت‌های علمی و انجمن‌ها در “افق‌گشایی و راه‌گشایی” با نگاهی توأمان به جامعه، سیاست‌گذار و تغییرات علمی تأکید کرد. وی ضمن تشکر از زحمات اعضای انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات برای برگزاری این رویداد، هدف اصلی این همایش را “کمک به سیاست‌گذاری” در حوزه هوش مصنوعی دانست و ابراز خرسندی کرد که برخلاف مواجهه‌های گذشته با تغییرات تکنولوژیکی، این بار فضای پذیرش بیشتری در میان سیاست‌گذاران برای هوش مصنوعی وجود دارد. دکتر کوثری افزود: “در این همایش درصدد هستیم که ابعاد مختلفی از تاثیر هوش مصنوعی را بر حیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی باز کنیم و بتوانیم با متن‌های سیاستی، پیوندی بین ساحت دانشگاه با سیاست‌گذاران برقرار کنیم” او این نشست‌ها را در ذات خود آینده‌پژوهی خواند و در پایان ابراز امیدواری کرد که از مزایای هوش مصنوعی برای بهبود زندگی مردم استفاده شود.

‌

در ادامه این همایش، دکتر علی ربیعی با اشاره به سرعت بی‌سابقه تغییرات ناشی از هوش مصنوعی، عنوان کرد که بسیاری از مشاغل و مفاهیم کنونی منسوخ شده و هزاران شغل جدید در حال شکل‌گیری است. رئیس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ضمن مقایسه فضای کنونی با دوران آغازین اینترنت در دو دهه پیش، بر لزوم بازتعریف خطوط علم برای همگامی با پیشرفت‌های جهانی تأکید کرد. وی اذعان داشت که پیامدهای این تغییرات ممکن است ناخوشایند باشد اما جامعه نوین ناگزیر به رویارویی با آن‌هاست. او افزود که برخلاف رسانه‌های پیشین که با فوبیا و ترس همراه بودند، هوش مصنوعی با سرعت بیشتری در حال پیشروی است و فرصت هراس‌های گذشته را به ما نمی‌دهد.

‌

دکتر سید سعیدرضا عاملی، عضو شورای عالی فضای مجازی، سخنرانی خود را در سه بخش اصلی “بیان مفهومی هوش مصنوعی”، “تأثیرات هوش مصنوعی در کاهش آلاینده‌ها” و “سند ملی هوش مصنوعی ایران” ارائه داد. در بخش اول، دکتر عاملی به ریشه‌های هوش مصنوعی از زمان تلاش برای شبیه‌سازی هستی و الهام گرفتن از مغز انسان اشاره کرد. او با اشاره به نقش آلن تورینگ در طراحی ماشین رمزگشایی در جنگ جهانی دوم، به شکل دقیق‌تری به تاریخچه هوش اشاره کرد و محمد بن موسی خوارزمی را پایه‌گذار الگوریتم و حل مسئله دانست و هوش مصنوعی را در ذات خود “حل مسئله” معرفی کرد. وی با مقایسه قدرت پردازش هوش مصنوعی (استفاده از ۷۰۰ میلیارد تا یک تریلیون پارامتر برای تحلیل داده) با مغز انسان (حدود ۸۰ میلیارد نرون و یک تریلیون تراکنش)، به تفاوت‌های اساسی میان این دو پرداخت. دکتر عاملی تاکید کرد که هوش مصنوعی امروز با دسترسی به ۲۰۰ زتابایت داده در جهان و حافظه فعلی با دسترسی فوری، قابلیت‌های بی‌نهایتی در “دریافت موجودیت پدیده‌ها” حتی در سطوح ریز مولکولی (۱۰ به توان منفی ۲۴) دارد که آن را از هوش انسانی متمایز می‌سازد. در بخش دوم سخنان خود، دکتر عاملی به ضرورت اولویت‌بندی برای هوش مصنوعی بر اساس مسائل اساسی زندگی بشر پرداخت. وی با اشاره به مرگ سالانه ۸.۱ میلیون انسان در جهان و ۶۰ تا ۸۰ هزار نفر در ایران به دلیل آلاینده‌های زیست‌محیطی (مانند دی‌اکسید کربن، آلودگی آب، خاک و صدا)، این موضوع را “بزرگترین مسئله زیست‌بوم بشر” خواند. او با تأکید بر اینکه هوش مصنوعی دقیقاً توانایی کاهش این آلاینده‌ها را دارد، خواستار آن شد که در نظام فکری کشور، سلامت انسان به عنوان اولویت اول هوش مصنوعی تعیین شود تا بتواند انسان را از خطرات آلاینده‌ها دور کند. در بخش پایانی، دکتر عاملی به سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران که در آبان ماه ۱۴۰۲ به تصویب رسیده است، اشاره کرد. او این سند را محصول سه سال کار مستمر و پیشنهاد معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری وقت دانست. وی با اشاره به ۱۵ جلد مستندات این سند که هر جلد حدود ۵۰۰ صفحه است، از مطالعات تطبیقی گسترده جهانی و بررسی نهادسازی‌های موفق و ناموفق در حوزه هوش مصنوعی به عنوان پایه تدوین این سند منسجم یاد کرد.

‌

مهندس محمد جواد آذری جهرمی، وزیر اسبق ارتباطات و فناوری اطلاعات، سخنرانی خود را با محوریت “هوش مصنوعی و سیاست‌گذاری در ایران” آغاز کرد. وی هوش مصنوعی را پدیده‌ای نوظهور دانست که شرایط محیطی و به تبع آن مدل‌های توسعه را دستخوش تغییر قرار می‌دهد. او با مثال‌هایی از تحولات ناشی از فناوری‌های ارتباطی نظیر پست، تلفن، موبایل و اینترنت اشیاء (IoT) در اتصال شهرها، منازل، انسان‌ها و اشیاء، به تبیین “اثرات تغییرات ارتباطی بر سبک زندگی اجتماعی بشر” پرداخت و این تغییرات را به نظریه مانوئل کاستلز در خصوص تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر تغییر ساختارهای اصلی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی مرتبط دانست.

مهندس آذری جهرمی در ادامه به مقایسه‌ای بین توانایی‌های مغز انسان و هوش مصنوعی پرداخت. وی با اشاره به توضیحات دکتر عاملی در مورد نورون‌ها، ذکر کرد که حیواناتی نظیر فیل و نهنگ ممکن است نورون‌های بیشتری داشته باشند، اما قدرت فهمشان از انسان بالاتر نیست و “رابطه بین قدرت پردازش و تعداد نورون‌ها، یک رابطه خطی نیست.” او تأکید کرد که در حالی که توانایی یادگیری مغز انسان به مراتب بالاتر از هوش مصنوعی است، اما توانایی محاسباتی مغز انسان در مقایسه با هوش مصنوعی امروز، کمتر است. وی با استناد به مدل‌های تصمیم‌گیری دنیل کانمن (سیستم ۱ شهودی و سیستم ۲ عقلانی/محاسباتی)، توضیح داد که ظرفیت سیستم ۲ مغز انسان پایین است و به همین دلیل انسان عمدتاً تصمیمات شهودی می‌گیرد.

وزیر اسبق ارتباطات و فناوری اطلاعات، با اشاره به عصر “جامعه شبکه‌ای” و افزایش شدید حجم ارتباطات و داده‌ها، اظهار داشت که “توان پردازشی مغز انسان و مجموعه‌ای از مغز انسان‌ها نسبت به تحلیل این اتفاقات، دچار عقب‌ماندگی شده است.” او راه جبران این عقب‌ماندگی را در به‌کارگیری دو تکنولوژی دانست و به هوش مصنوعی به عنوان ابزاری جایگزین اشاره کرد. مهندس آذری جهرمی با بیان اینکه توان پردازشی مغز انسان حدود ۲۰ وات است در حالی که یک مدل زبانی مانند ChatGPT چندین مگاوات مصرف انرژی دارد، تصریح کرد: “خلق هوش مصنوعی و پرکاربرد شدن آن به خاطر فائق آمدن بر این چالش در عصر فعلی است.” وی در پایان هشدار داد که اگر کشورها به ظرفیت‌های هوش مصنوعی مجهز نباشند، در استفاده از ظرفیت‌های جامعه شبکه‌ای و تغییر ساختارهای ایجاد شده توسط آن، عقب خواهند ماند.

‌

وضعیت ایران در رقابت جهانی هوش مصنوعی: هشدار وزیر اسبق فناوری اطلاعات و ارتباطات

مهندس آذری جهرمی بخش دوم سخنان خود را به ارزیابی وضعیت ایران در عرصه جهانی هوش مصنوعی و جایگاه آن در رقابت کسب قدرت اختصاص داد. وی با بیان اینکه هوش مصنوعی به یکی از “مولفه‌های اصلی قدرت” در کشورها تبدیل شده، به بررسی دو شاخص عمده جهانی در این زمینه پرداخت.او با مقایسه جایگاه ایران با کشورهای منطقه نظیر امارات متحده عربی، عربستان سعودی و ترکیه، به نتایج نگران‌کننده‌ای اشاره کرد. در “شاخص استعداد” که کیفیت نیروی انسانی متخصص را می‌سنجد، ایران در رتبه ۶۵ جهان قرار دارد؛ در حالی که عربستان سعودی رتبه ۲۵، امارات رتبه ۱۵ و ترکیه رتبه ۳۰ را به خود اختصاص داده‌اند. وی بهترین رتبه ایران را در حوزه “نوآوری و تولید علم” (رتبه ۱۵ جهان) و بدترین رتبه را در “حوزه استراتژی دولتی یا حکومتی برای توسعه” (رتبه ۷۵ جهان) دانست. این تفاوت فاحش نشان‌دهنده آن است که “جامعه از حکومت جلوتر است” و پذیرش اجتماعی هوش مصنوعی در جامعه بیش از برنامه‌ریزی‌های کلان دولتی است.

وزیر اسبق ارتباطات و فناوری اطلاعات به طور خاص به شاخص آمادگی دولت‌ها برای هوش مصنوعی اشاره کرد و اظهار داشت که ایران در محور اصلی “حکمرانی و تبیین چشم‌انداز” رتبه صدم دنیا را دارد، هرچند تصویب سند ملی هوش مصنوعی وضعیت را اندکی بهبود بخشیده است. او با مقایسه مجدد با عربستان سعودی که در ابعاد مختلف از جمله سرمایه‌گذاری و نوآوری رتبه اول را دارد، تأکید کرد که کشورهای منطقه “سرمایه‌گذاری وسیعی برای آینده انجام می‌دهند” تا در آینده قدرت کسب کنند. مهندس آذری جهرمی وضعیت ایران را “به هیچ وجه مطلوب” ندانست و اظهار داشت: “اگر هوش مصنوعی قدرت آینده است، بر اساس این گزارشات، آینده را واگذار کرده‌ایم.”

وی به طور صریح به این نکته اشاره کرد که این گزارشات نشان می‌دهد ایران برای آینده برنامه‌ریزی و تلاش کافی نکرده است. او با انتقاد از رویکرد کنونی که عمدتاً به برگزاری همایش‌ها و “خوشایند مقامات بالاتر” در ارائه پروژه‌های هوش مصنوعی بسنده می‌شود، بیان کرد که “با حرف و شعار نمی‌توانیم دهم دنیا باشیم، عمل می‌خواهد.” او هدف سند ملی هوش مصنوعی برای قرار گرفتن ایران در جمع ۱۰ کشور برتر جهان تا افق ۱۴۱۲ را چشم‌اندازی خوب دانست، اما متذکر شد که در سیاست‌گذاری، “تطابق بین اهداف و منابع” حیاتی است. وی با اشاره به ضرب‌المثل “سنگ بزرگ نشانه نزدن است”، بر لزوم واقع‌بینی و تلاش عملی برای رسیدن به اهداف بلندپروازانه تأکید کرد.

‌

در ادامه و پس از برنامه افتتاحیه، پنل‌های مختلفی با محوریت هوش مصنوعی و ارتباطات انسان-ماشین و آینده آن در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار گردید که با استقبال پرشور علاقه‌مندان برگزار شد.

‌

گزارش تصویری این همایش